Құдайға шүкір, Қазақстанда жоңғар ұлысының өкілдері жоқ. Әйтпесе олар да мәдени орталықтарымен қамданып, ұлттық киімдерімен әр мерекеде билеп жүргенінде, қазір Қаскелең мен Шамалғанның атауын өзгертуді ұсынып жүрген жергілікті әкімдіктер ыңғайсызданар ма еді, кім білсін... Бұл арада отарлау заманынан қалған, орыстың «ұлы мәртебелі патшалары» Павел мен Петрдің атындағы Қазақстан қалаларының атауларын өзгерте алмай отырған тұсымызда, әрине, көзі жоқ жоңғар батырларының атындағы қала, ауыл атауларын өзгерте салу оңай-ақ. Бірақ елімізде прогресс бар: біз бүгін XVIII ғасырға тиесілі атауларды өзгертуге бел буыппыз, енді кері кетпей, тура жолмен жүре берсек, отарлық жылдарға да жетерміз. Дегенмен бар мәселе мұнда емес. Тарихшылар мен саясаттанушылар дабыл қағуда: Қаскелең мен Шамалған - жоңғар шапқыншылығы тұсында ерлік жасаған қазақ батырлығының, ұлт жеңісінің кепілі ретінде сақталған атаулар, ал әлі де өзгертілмей жүрген Павлодар мен Петропавл - отарлық заманнан қалған, бұратана ел болған қилы замандарды еске салып, намысқа тиетін аттар. Сондықтан ұлттық сананы жаңғыртуды неге дәл қазір солтүстіктен бастамасқа?! Ұлттық тарихымызды тү­ген­деп, жалпы тарихи санамызды қай­та жаңғырта алмауымыздың ке­сірінен бе, әйтеуір Шамалған мен Қаскелең атауларына қатысты та­рихшылар арасында ортақ ұс­таным жоқ. Кейбір тарихшылар «Бұ­лар ауыз әдебиетінде ғана сақ­талған есімдер, негізі, оларға қа­тыс­ты тарихи факті жоқ» десе, ен­ді бірқатары «бұлар Наурызбай ба­тырмен соғысып, оның қо­лы­нан қаза тапқан қалмақ батыр­ла­ры. Олардың аттары қазақ жерінде «жау­ға құрмет» деген қағидамен сақ­талған» деседі. Тіл мамандары, тіп­тен Шамалған мен Қаскелең ат­тарының этимологиясын көне түр­кілік шамал (самал), қашқа, же­лең сөздеріне дейін апарып тас­тайды. Бұл мәселе еліміз тәуел­сіз­дік алған жылдардан бері үлкен дау-дамай туғызып келеді. Қас­келең, Шамалған, Боралдай сияқ­ты атауларды өзгертуді қолдай­тын­дар - кезінде қазақ халқын қыр­ған, бірақ ақыр аяғында ата-ба­ба­лары­мыз­дың ерлігінің арқасында та­рих көшінен із-түзсіз жоғалған жоң­ғар батырларының аттарын сақ­тауға болмайды дейді. Оның үс­тіне Шамалған ауылы - Қа­зақ­станның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың туған же­рі. Ал бастаманы қолдамай­тын­дар - бұл біздің ата-бабалары­мыз­дың жеңісін көрсететін, халықтың жа­дында ерліктің нышаны ретінде қал­ған есімдер дегенді алға тар­тады. Қалай десек те, бүгінде Қас­ке­леңді - Қарасай батыр қаласы, Ша­малғанды - Үшқоңыр ауылы деп өзгерту бастамасы Үкіметке дейін жеткен. Осыған орай кейбір сая­саттанушылар халық бір­қа­лыпты қарайтын атауларды өз­герт­кен­нен бұрын, отарлық заманды ес­ке салумен қатар, отарланбаған са­наға ауыр тиіп отырған Пав­ло­дар мен Петропавл атауларына би­ліктің неге тісі батпайды деп на­разы. Бұған қатысты тарихшылар ойы да әрқилы. Дос КӨШІМ, саясаттанушы: - Біз ең әуелі орыстың зор­лықпен енгізген атауларынан то­лық құтылмайынша, басқа мә­се­лені бастаудың қажеті жоқ. Өйт­­кені біз бұл тұста «мынау қы­тайдың, мынау қалмақтың атауы екен» деп басқа жаққа бұрылып кетеміз. Ал біздегі отаршылдықтың кепілі ретінде енген атаулардың барлығы - орыстілді атаулар. Бұ­лар­дан құтылмайынша, басқа мә­селені бастау орынсыздау тәрiздi. Бұл тұста Қаскелең, Шамалған сияқ­­ты атаулар бізге еніп кеткен. Әри­­не, сол кезде қазақтың көне атау­­лары жойылған да шығар, мұ­ны тарихшылар біле жатады ғой, бірақ Петропавл мен Павлодарды Қас­келең және Шамалғанмен са­лыстырған уақытта олардың ара­сы жер мен көктей. Ал көзімізді ба­дырайтып, арқамызға қам­шы­дай тиіп, намысымызды қоз­ды­ра­тын атаулар болса, өз басым Қас­ке­лең мен Шамалғанды дәл со­лай қабылдамаймын. Меніңше, әр­бір нәрседе белгілі бір жүйе бо­луы керек. Қазіргі кездегі біздің ал­дымыздағы ең негізгі міндет - отар­лық замандағы атаулардан құ­тылу. Павлодар мен Петропавлға қа­тысты Үкіметтің саяси бай­сал­ды­лығы, күш-жігері ғана қажет. Өткен жолы Президент бұл қ­а­­­­­­­ла­лардың атауларын өз сөзінде түйреп ай­тып кетті. Сол тұста жер­гілікті әкім­шілік мұны пайда­ланып, атау­ларды өзгерте салуы керек еді. Бірақ мен мұның қиын­шылығын білемін: демография­лық жағдай мен орыстілді ұйым­дар­дың қиындығын түсініп отыр­­мын. Сондықтан біз, «Ұлт тағ­дыры» қозғалысы «Ономастика ту­ралы» заң қабылдайық деп ұсы­ныс жасадық. «Ономастика тура­лы заңда» атаулар қазақ халқының тарихына сіңген еңбегі үшін беріледі деген мәселе қамтылса, онда Павлодар, Петропавл қала­ла­рын да, Ұйғыр ауданының атауын да өзгертуге болар еді. Егер де біз тиіс­ті заңды қабылдасақ, «қалай­ша орыстарды дүрліктірмесек екен» дегендей мәселелер ше­ші­леді. Біз Конституцияда құ­қықтық мем­лекет екенімізді белгіледік, осы мәртебені пайдалану керекпіз. Не­ге екені белгісіз, Үкімет әлі күн­ге дейін бұл заңды қарастырып жат­қан жоқ. Талас ОМАРБЕК, тарихшы: - Меніңше, халық әдет алып кет­кен, қалыптасып кеткен атау­лар­ды қалдыру керек. Оның үс­тіне, қалмақ батырларының қа­зақ­тар қолынан қаза тапқаны рас бол­са, онда, керісінше, оларды сақ­­тау арқылы елге мұны мақ­та­нышпен көрсетпейміз бе? Бұл ха­лықтың санасында қалған тарихи деректі жаңғырту сияқты. Бұл біз­дің ерлік дәстүріміздің, мақ­та­ны­шымыздың белгісі ретінде қалуы ке­рек. Ал кейінгі атаудың қабыл­дануы үшін 50-60 жыл қажет. Сон­дықтан бұл атауларды ешқандай да өзгертудің қажеті жоқ сияқты. Оның үстіне бізде, тарих­шы­лар­дың қолында нақты дерек те жоқ. Мұн­да біз тек қана Қазыбек бек Тауасарұ­лының жазбаларына ғана сүйе­неміз. Оның өзіне де сенім­сіз­дік біл­діре­тін адамдар бар. Сон­дық­тан мұны дау-дамайға ай­нал­дырудың қан­дай қажеттілігі бар?! Тарих­шы ре­тінде мен Тауа­сарұ­лы­ның мәліметі дұ­рыс деп ой­лай­мын. Неге де­сеңіз, мен оның төте жазу­мен жа­зылған еңбегінің түп­нұсқасынан біраз деректерді көр­дім. Негізі, Тауасарұлы айтып отыр­ған мәселе де халық арасында кеңі­нен таралған. Сондықтан бұ­ған күдікпен қараудың қажеті жоқ. Мәселен, Жәнібек пен Ке­рей хандарының көшіп келуі тура­лы жалғыз дерек көзі - Мұхаммед Хайдар Дулатидің Қазақ хандығы ту­ралы еңбегі. Бұған да күдік­те­нетіндер бар. Ал жалпы қалмақтың тарихына қарасаңыз, жаңағыдай қалмақ қолбасшыларының бол­ға­ны рас. Олардың біздің жерімізге ба­сып кіріп, өңірде талай со­ғыстардың болғаны тағы шындық. Әри­не, ел ішінде «біз жаулаушыны құр­меттеп отырмыз» деп, бұл атау­ларды ауыстырғысы келетіндер болуы мүмкін. Бірақ бұл жерде олар­дың есімдері қазақ батыр­лары­ның жеңісінің белгісі ретінде қал­ған. Жекпе-жекте біздің ба­тыр­­лар оларды жеңгендіктен, сол жерді халық «мынау Шамалған өлген жер» деп айтып кеткен. Бұл - ерліктің белгісі. Ал Павлодар мен Петропавл мә­селесіне келсек, меніңше, жо­ғары деңгейде үлкен насихат жұ­мыстары жүргізілуі керек. Бұл мә­­селені жергілікті мәслихатта қа­раған жөн. Тіпті оны тікелей Пре­зиденттің көзқарасымен анық ай­тып, көрсету керек. Әйтпесе Қа­зақстан Астанасының іргесінде орыс­тың, Ресейдің патшаларының ат­тарына берілген қалалар тұр. Он­да біздің Астанамыздың не бол­ға­ны, онда қандай қадір-қасиет қа­лады?! Астананың маңында Павел пен Петр патшаларының атында үлкен-үлкен облыс орталықтары тұрса, біз сонда кімбіз: ресейлікпіз бе, әлде қазақпыз ба? Сондықтан мәселені батыл қою керек, бәлкім, бұл мәселені Президенттің пәр­ме­ні­мен шешу керек шығар. Бақыт ЕЖЕНХАНҰЛЫ, тарих­шы: - Қытайдың кейбір дерек­те­рін­де Шамалған, Қаскелең атау­ла­рының моңғол сөзінен шыққаны ай­тылады. Әрине, қытайдың бар­лық деректеріне сенуге болмас, десе де бұл атаулар қалмақтың сө­зіне келіп тұр. Жетісудағы, Ер­тістің бойындағы біраз атаулардың қал­мақтың сөздерімен аталғаны шын­дық. Қазір оны өзгертіп, та­рихи атауларын қайтару керек. Де­генмен менің ойымша, егер де бұ­рынғы тарихи шындыққа қайта ора­латын болсақ, онда осы атау­лар­дан да ертеректе болған көне қа­зақ атауларын зерттеп, қайта жаң­ғыртуға тиіспіз. Мысалы, Тал­дықорған төңірегіндегі бір ауылға Қойлық деген атауды қайта берді. Ал Қойлық дегеніміз - осы төңі­рек­те XI-XIV ғасыр шамаларында бол­ған үлкен қала, мәдениет оша­ғы. Сол сияқты Ертістің бойында Қи­мақ мемлекеті тұрды. Сондық­тан ол арадағы жерлерді Қимақия деп атауға болады. Менің айт­па­ғым, көне түркі заманында, Қа­зақ хан­дығы тұсында осы жер­лер қа­лай аталса, дәл сол көне тарихи атау­ларды қалпына келтіруге мүм­кіндік жасалса дейміз. Ол үшін асы­ғысқа салынбай тарихты жақ­сы­лап зерттеп, ғылыми жұмыстар жа­сау дұрыс шығар. Меніңше, жоң­ғарларға қатысты атауларды өзгертуге болады. Негізі, бізде қазақи жерлердегі атау­ларды өзгерту оңайырақ. Ал сол­түстіктегі атауларды өзгертуде «бі­реулерді ренжітіп аламыз ба» де­ген әңгіме жүреді. Дегенмен бұл қазақтың жері ғой. Ал қазақ же­рінде отаршылдықтың атау­лары әлі де сақталып отыр. Бұл тұс­­та да оларға жаңа атауларды ежел­гі түркі, Қазақ хандығынан сар­пып алуға болады. Мұның бәрі - қазақтың қолында. Бұл арада атау­лардың ғылыми ебін тауып өз­гертсек, ешкім де бізге рен­жі­мей­ді. Кќмшат ТАСБОЛАТ­ 12.11.09.